Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD): Nguyên nhân, Triệu chứng, Điều trị & Hỗ trợ toàn diện

Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) là nguyên nhân tử vong hàng đầu toàn cầu. Tìm hiểu triệu chứng, nguyên nhân, điều trị, chăm sóc và hướng dẫn từ chuyên gia hô hấp.

1. Giới thiệu về bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính COPD

Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD – Chronic Obstructive Pulmonary Disease) là một trong những bệnh hô hấp phổ biến nhất hiện nay. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO, 2023), COPD là nguyên nhân gây tử vong đứng hàng thứ 3 trên toàn cầu, ước tính ảnh hưởng tới hơn 390 triệu người.

Bệnh đặc trưng bởi tình trạng hạn chế luồng khí thở ra mạn tính, tiến triển chậm, không hồi phục hoàn toàn và thường liên quan đến viêm đường thở do hút thuốc lá, khói bụi hoặc yếu tố nghề nghiệp. COPD không chỉ gây khó thở, ho kéo dài mà còn làm giảm chất lượng sống và tuổi thọ nếu không được chẩn đoán, điều trị sớm.

2. Nguyên nhân & yếu tố nguy cơ bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)

Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) hình thành do sự kết hợp của nhiều yếu tố, trong đó hút thuốc lá là nguyên nhân phổ biến nhất. Ngoài ra, môi trường sống, nghề nghiệp, yếu tố di truyền và tiền sử bệnh lý hô hấp từ nhỏ cũng đóng vai trò quan trọng trong việc làm tăng nguy cơ mắc bệnh.

Hút thuốc lá – Nguyên nhân hàng đầu bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)

• Hút thuốc lá chủ động: Khoảng 80–90% bệnh nhân COPD có tiền sử hút thuốc lá hoặc thuốc lào. Nicotine và hàng nghìn hóa chất độc hại trong khói thuốc phá hủy nhu mô phổi, làm viêm mạn tính đường thở, gây tắc nghẽn luồng khí.
  
• Hút thuốc thụ động: Người hít phải khói thuốc thụ động (gia đình, môi trường làm việc) cũng có nguy cơ mắc COPD cao gấp 1,5–2 lần so với người không tiếp xúc.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO, 2023), việc bỏ thuốc lá có thể làm chậm tiến triển bệnh và giảm tỷ lệ tử vong liên quan đến COPD đáng kể.

Ô nhiễm môi trường & nghề nghiệp gây bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) 

• Ô nhiễm không khí ngoài trời: khí thải công nghiệp, giao thông, bụi mịn PM2.5 làm tăng nguy cơ viêm phổi mạn tính và COPD.
  
• Ô nhiễm trong nhà: khói bếp củi, bếp than, dầu hỏa là nguyên nhân phổ biến tại các vùng nông thôn và các nước đang phát triển.
  
• Nghề nghiệp nguy cơ cao: công nhân khai thác than, thợ mộc, thợ hàn, người làm việc với hóa chất, dung môi… tiếp xúc lâu dài có nguy cơ mắc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) cao hơn hẳn so với nhóm dân số chung.

Yếu tố di truyền: Thiếu hụt alpha-1 antitrypsin

• Một số ít trường hợp COPD xuất phát từ thiếu hụt alpha-1 antitrypsin (AATD) – một protein bảo vệ phổi khỏi sự phá hủy của enzyme lactase.
  
• Người mang gen đột biến thường có biểu hiện COPD từ rất sớm (20–30 tuổi), ngay cả khi không hút thuốc.
  
• Đây là nguyên nhân di truyền hiếm gặp, nhưng cần lưu ý ở bệnh nhân trẻ tuổi mắc COPD không rõ nguyên nhân.

Nhiễm khuẩn hô hấp tái phát từ nhỏ

• Trẻ em thường xuyên mắc viêm phổi, viêm phế quản trong những năm đầu đời có nguy cơ phát triển COPD khi trưởng thành.
  
• Các đợt viêm nhiễm tái phát làm tổn thương cấu trúc phế quản và nhu mô phổi, gây suy giảm chức năng hô hấp lâu dài.
  
• Kết hợp với các yếu tố nguy cơ khác (hút thuốc, ô nhiễm) sẽ thúc đẩy bệnh tiến triển nhanh hơn.

Nguyên nhân chính gây bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) là hút thuốc lá, song các yếu tố khác như ô nhiễm môi trường, nghề nghiệp độc hại, yếu tố di truyền và nhiễm khuẩn hô hấp tái phát từ nhỏ cũng đóng vai trò quan trọng. Việc nhận diện và hạn chế tiếp xúc với các yếu tố nguy cơ này chính là chìa khóa quan trọng trong phòng ngừa và kiểm soát COPD hiệu quả.

3. Triệu chứng theo giai đoạn bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)

Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) thường tiến triển âm thầm qua nhiều năm, triệu chứng tăng dần theo giai đoạn. Người bệnh có thể bỏ qua các dấu hiệu ban đầu, dẫn đến chẩn đoán muộn khi bệnh đã ở giai đoạn nặng. Người cao tuổi và trẻ em cần được theo dõi sức khỏe hô hấp định kỳ để phòng ngừa biến chứng COPD tại Khoa Nội Nhi.

Giai đoạn sớm (GĐ1 – GĐ2)

• Ho kéo dài: ban đầu là ho khan, sau đó xuất hiện ho có đờm, thường nhiều hơn vào buổi sáng.
  
• Khạc đờm lặp lại: đờm trong hoặc nhầy, dễ nhầm với viêm phế quản mạn.
  
• Thở khò khè khi gắng sức: ví dụ leo cầu thang, đi bộ nhanh.
  
• Khó thở nhẹ: thường bị bỏ qua hoặc cho rằng do tuổi tác, thể lực kém.

Ở giai đoạn này, nhiều người bệnh chưa nhận thức được mình mắc COPD, vì triệu chứng mờ nhạt và dễ nhầm lẫn với hen phế quản hoặc cảm lạnh tái phát.

Giai đoạn trung bình – nặng (GĐ3 – GĐ4)

• Khó thở thường xuyên, ngay cả khi nghỉ ngơi.
  
• Giảm dung tích phổi: bệnh nhân cảm thấy không hít sâu được, như thiếu không khí.
  
• Mệt mỏi toàn thân: thiếu oxy khiến cơ thể suy kiệt nhanh, hạn chế vận động.
  
• Sút cân, chán ăn: dấu hiệu cảnh báo bệnh đang tiến triển nặng.
  
• Ngón tay dùi trống, môi tím tái: biểu hiện của thiếu oxy máu mạn tính

Ở giai đoạn này, COPD ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng sống, người bệnh không thể làm việc nặng, thậm chí khó thực hiện các sinh hoạt cơ bản hàng ngày.

Đợt cấp COPD

Đợt cấp là giai đoạn triệu chứng bùng phát nghiêm trọng hơn bình thường và có nguy cơ đe dọa tính mạng:

• Khó thở đột ngột, nặng dần.
  
• Ho nhiều, đờm tăng cả về số lượng và độ đặc.
  
• Sốt, đau ngực, rối loạn ý thức (khi thiếu oxy máu trầm trọng).
  
• Nguy cơ nhập viện cấp cứu rất cao, đặc biệt ở người già hoặc có bệnh tim mạch kèm theo.
  

Lưu ý quan trọng

• Triệu chứng ban đầu của bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) rất dễ nhầm với hen phế quản hoặc viêm phế quản mạn.
  
• Nếu bạn có ho khạc đờm mạn tính (> 3 tháng/năm, kéo dài ≥ 2 năm) và khó thở khi gắng sức, đặc biệt có tiền sử hút thuốc lá hoặc tiếp xúc bụi khói lâu dài, cần đi khám chuyên khoa Hô hấp để đo chức năng hô hấp (spirometry).

Tóm lại: Triệu chứng COPD tiến triển âm thầm từ nhẹ đến nặng, và đợt cấp có thể nguy hiểm tính mạng. Việc phát hiện sớm, điều trị đúng và theo dõi định kỳ giúp kiểm soát bệnh tốt hơn, hạn chế biến chứng.

4. Đối tượng nguy cơ & phòng ngừa bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)

Đối tượng nguy cơ

Một số nhóm có nguy cơ cao mắc bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD):

• Người hút thuốc lá hoặc sống trong môi trường có khói thuốc: nguy cơ mắc bệnh cao gấp 10 lần so với người không hút. Hút thuốc lá điện tử và thuốc lào cũng có hại tương tự.
  
• Người làm việc trong môi trường ô nhiễm, hóa chất, bụi công nghiệp: thợ mỏ, công nhân gạch ngói, thợ hàn, thợ sơn, công nhân dệt… thường xuyên hít phải bụi độc hại.
  
• Người trên 40 tuổi có ho mạn tính: đặc biệt nếu kèm khạc đờm lâu ngày, nguy cơ COPD rất cao.
  
• Người có tiền sử viêm phế quản, viêm phổi tái phát từ nhỏ: tổn thương phổi từ sớm làm giảm sức đề kháng, dễ tiến triển COPD.

Phòng ngừa bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)

Phòng ngừa đóng vai trò quan trọng nhất trong chiến lược kiểm soát COPD, vì khi đã mắc bệnh thì không thể chữa khỏi hoàn toàn:

• Bỏ thuốc lá ngay lập tức – đây là biện pháp hiệu quả nhất giúp ngăn tiến triển bệnh.
  
• Tiêm vaccine cúm và phế cầu để giảm nguy cơ bùng phát đợt cấp.
  
• Khám hô hấp định kỳ cho nhóm nguy cơ cao (≥ 40 tuổi, hút thuốc).
  
• Tập thể dục vừa sức, hít thở sâu: đi bộ, yoga, khí công, các bài tập phục hồi chức năng phổi.

5. Chẩn đoán bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)

Để chẩn đoán chính xác COPD, bác sĩ sử dụng nhiều kỹ thuật:

• Đo chức năng hô hấp (Spirometry): tiêu chuẩn vàng, khi FEV1/FVC < 0,7 sau test giãn phế quản.
  
• X-quang và CT ngực: phát hiện khí phế thũng, giãn phổi, loại trừ ung thư phổi hoặc bệnh khác.
  
• Khí máu động mạch: kiểm tra tình trạng thiếu oxy (PaO2) và tăng CO2 máu (PaCO2).
  
• Xét nghiệm máu: phát hiện thiếu hụt alpha-1 antitrypsin nếu nghi ngờ yếu tố di truyền.

Chẩn đoán sớm COPD có ý nghĩa quyết định trong việc kiểm soát bệnh và cải thiện tiên lượng.

6. Phác đồ điều trị bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)

Mục tiêu điều trị COPD: giảm triệu chứng, hạn chế đợt cấp, cải thiện chất lượng sống và kéo dài tuổi thọ.

Thuốc

• Thuốc giãn phế quản:
  
  • Ngắn hạn (SABA: salbutamol, fenoterol).
    
  • Dài hạn (LABA: formoterol, salmeterol; LAMA: tiotropium).
    
• Corticosteroid dạng hít (ICS): giảm viêm đường thở.
  
• Thuốc phối hợp: ICS + LABA hoặc LABA + LAMA, tăng hiệu quả kiểm soát bệnh.
  
• Kháng sinh, corticoid đường uống: dùng trong đợt cấp COPD.

Phục hồi chức năng phổi

• Bài tập thở mím môi, thở cơ hoành: giúp tăng dung tích phổi.
  
• Chương trình tập luyện phục hồi chức năng 6–12 tuần: cải thiện thể lực, giảm khó thở, nâng cao chất lượng sống.
  

Oxy trị liệu & hỗ trợ

• Oxy liệu pháp dài hạn: áp dụng khi SpO2 < 88% hoặc PaO2 < 55 mmHg.
  
• Máy thở không xâm nhập (NIV): cho bệnh nhân suy hô hấp nặng, đặc biệt trong đợt cấp.

Can thiệp ngoại khoa

• Cắt giảm thể tích phổi: loại bỏ vùng phổi bị tổn thương nặng.
  
• Ghép phổi: lựa chọn cuối cùng cho bệnh nhân giai đoạn cuối, suy hô hấp nặng không đáp ứng điều trị.

7. Xử trí đợt cấp COPD tại nhà & khi nhập viện

Tại nhà

• Tăng liều hoặc dùng thêm thuốc giãn phế quản nhanh.
  
• Uống đủ nước, nghỉ ngơi, theo dõi sát tình trạng khó thở.
  
• Liên hệ bác sĩ nếu triệu chứng không cải thiện sau vài giờ.
  

Nhập viện ngay nếu:

• Khó thở dữ dội, thở nhanh > 30 lần/phút.
  
• Môi, đầu chi tím tái.
  
• Rối loạn ý thức, ngủ gà, hôn mê.

Điều trị tại bệnh viện

• Liệu pháp oxy duy trì SpO2 khoảng 88–92%.
  
• Thuốc giãn phế quản, corticoid đường toàn thân.
  
• Kháng sinh nếu có dấu hiệu nhiễm trùng.
  
• Thông khí nhân tạo trong trường hợp suy hô hấp nặng.

8. Chăm sóc dài hạn & thay đổi lối sống

Quản lý COPD hiệu quả cần kết hợp điều trị và thay đổi lối sống:

• Ngưng hút thuốc lá tuyệt đối.
  
• Dinh dưỡng cân bằng: bổ sung nhiều rau xanh, hoa quả, chất đạm, vitamin C và E; hạn chế muối và đồ chiên nhiều dầu mỡ.
  
• Tập thể dục nhẹ nhàng: đi bộ, yoga, bơi lội hoặc khí công, giúp cải thiện sức bền và chức năng hô hấp.
  
• Tham gia nhóm hỗ trợ bệnh nhân COPD: trao đổi kinh nghiệm, nâng cao tinh thần, hạn chế trầm cảm.
  
• Tái khám định kỳ theo hẹn để theo dõi tiến triển và điều chỉnh phác đồ điều trị.

Như vậy, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) không thể chữa khỏi hoàn toàn, nhưng có thể kiểm soát tốt nếu bệnh nhân tuân thủ điều trị, thay đổi lối sống và phòng ngừa đợt cấp.

9. FAQs

COPD có lây không?
→ Không. Đây không phải bệnh truyền nhiễm.

COPD và hen phế quản khác gì?
→ Hen có tính hồi phục, COPD thì luồng khí hạn chế không hồi phục.

Người bệnh COPD sống được bao lâu?
→ Tùy giai đoạn, tuân thủ điều trị có thể kéo dài tuổi thọ đáng kể (theo GOLD 2024).

Nên ăn gì?
→ Tăng cường protein, rau xanh, hạn chế muối và đồ chiên.

10. Khi nào nên đi khám bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD)?

Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) thường tiến triển âm thầm, dễ bị bỏ qua ở giai đoạn đầu. Tuy nhiên, nếu bạn gặp phải những dấu hiệu sau, hãy nhanh chóng đến Bệnh viện Đa khoa Gia Định để được thăm khám và tư vấn chuyên khoa Hô hấp:

• Khó thở tăng dần, đặc biệt khi gắng sức: leo cầu thang, đi bộ nhanh, hoặc ngay cả khi nghỉ ngơi.
  
• Ho khạc đờm mạn tính kéo dài trên 3 tháng mỗi năm, tái phát liên tục nhiều năm.
  
• Thường xuyên bị nhiễm khuẩn hô hấp như viêm phế quản, viêm phổi.
  
• Có tiền sử hút thuốc lá nhiều năm hoặc thường xuyên tiếp xúc với khói thuốc, bụi, hóa chất độc hại.

Tại Bệnh viện Đa khoa Gia Định, người bệnh sẽ được:

• Khám và đo chức năng hô hấp bằng máy Spirometry hiện đại.
  
• Thực hiện X-quang, CT ngực để đánh giá chính xác tình trạng phổi.
  
• Nhận tư vấn trực tiếp từ bác sĩ chuyên khoa Hô hấp nhiều kinh nghiệm.

Hãy đặt lịch khám chuyên khoa Nội Nhi tại Bệnh viện Đa khoa Gia Định ngay hôm nay để phát hiện sớm bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD), từ đó có kế hoạch điều trị và chăm sóc kịp thời, giúp bạn bảo vệ lá phổi khỏe mạnh hơn.

Tài liệu tham khảo

1. WHO. Chronic Obstructive Pulmonary Disease (COPD) Fact Sheet, 2023.
   
2. Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease (GOLD) Report, 2024.
   
3. Bộ Y tế Việt Nam – Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính.

ĐĂNG KÝ NHẬN TƯ VẤN MIỄN PHÍ VÀ ĐẶT LỊCH KHÁM CÙNG BÁC SĨ CHUYÊN KHOA